Czym jest choroba zwyrodnieniowa stawów (artroza)?

Choroba zwyrodnieniowa stawów, znana również jako artroza, to schorzenie charakteryzujące się postępującym uszkodzeniem chrząstki stawowej oraz innych struktur tworzących staw, takich jak kość podchrzęstna, błona maziowa czy torebka stawowa. Jest to najczęstsza przyczyna bólu stawów, dotykająca znaczną część populacji, zwłaszcza w starszym wieku. Zmiany zwyrodnieniowe mogą prowadzić do ograniczenia ruchomości, sztywności, a w konsekwencji do niesprawności i znaczącego obniżenia jakości życia. Choć nie da się jej wyleczyć w sensie całkowitego przywrócenia uszkodzonych struktur do pierwotnego stanu, to dzięki odpowiednim metodom można zahamować jej postęp, złagodzić uciążliwe objawy i odzyskać utraconą sprawność.

Przyczyny i czynniki ryzyka artrozy

Zwyrodnienie stawów może mieć charakter pierwotny, co oznacza, że jego przyczyna jest nieznana, lub wtórny, gdy rozwija się w wyniku innych czynników. Do przyczyn wtórnych zaliczamy przebyte urazy stawów, infekcje, inne choroby zapalne stawów, wrodzone lub nabyte zaburzenia budowy stawu, a także choroby ogólnoustrojowe takie jak cukrzyca czy hemochromatoza. Wśród licznych czynników ryzyka rozwoju artrozy kluczowe znaczenie mają: otyłość, która nadmiernie obciąża stawy, zwłaszcza kończyny dolne; osłabienie mięśni otaczających staw, które tracą zdolność do jego stabilizacji; czynniki zawodowe związane z nadmiernym obciążaniem stawów w pracy; wyczynowe uprawianie sportu, które może prowadzić do mikrourazów; istniejące zaburzenia budowy stawu; proces starzenia się, który naturalnie wpływa na kondycję chrząstki; płeć żeńska, gdyż kobiety chorują częściej niż mężczyźni, a ryzyko wzrasta po menopauzie; oraz czynniki genetyczne, które mogą predysponować do rozwoju choroby.

Typowe objawy zwyrodnienia stawów

Pierwsze symptomy choroby zwyrodnieniowej stawów zazwyczaj pojawiają się między 40. a 60. rokiem życia, choć zmiany mogą być obecne już wcześniej. Kluczowym objawem jest ból stawów, który ma zazwyczaj charakter mechaniczny – nasila się podczas wysiłku i ustępuje w spoczynku. Jednak w okresach zaostrzeń ból może pojawiać się również w spoczynku, a nawet w nocy. Innym charakterystycznym symptomem jest sztywność poranna, która zazwyczaj ustępuje w ciągu kilku do kilkunastu minut po przebudzeniu, choć może pojawić się także po okresach bezruchu. Pacjenci często doświadczają również ograniczenia ruchomości w stawie, co utrudnia codzienne czynności. Możliwe są także słyszalne podczas ruchu trzeszczenia i przeskakiwania w stawie, a w zaawansowanych stadiach choroby obserwuje się zniekształcenia stawów, wynikające ze zmian osi stawu, powstawania osteofitów (wyrośli kostnych) i wysięku. Objawy mogą występować w okresach względnej stabilizacji lub nasilać się podczas okresów zaostrzeń.

Jak diagnozuje się chorobę zwyrodnieniową stawów?

Rola badań obrazowych w diagnostyce

Diagnoza choroby zwyrodnieniowej stawów opiera się przede wszystkim na dokładnym wywiadzie lekarskim, ocenie objawów zgłaszanych przez pacjenta oraz badaniu fizykalnym. Kluczową rolę w potwierdzeniu rozpoznania odgrywają jednak badania obrazowe, które pozwalają uwidocznić charakterystyczne zmiany w stawie. Najczęściej wykorzystywane jest RTG (rentgen), które uwidacznia zwężenie szpary stawowej (wynikające ze stopniowego niszczenia chrząstki), zagęszczenie kości pod chrząstką (osteoskleroza) oraz obecność osteofitów, czyli wyrośli kostnych na brzegach stawu. W bardziej złożonych przypadkach lub gdy konieczna jest dokładniejsza ocena tkanek miękkich, stosuje się USG (ultrasonografię), które może wykazać zmiany w obrębie chrząstki, błony maziowej, obecność wysięku czy torbieli. TK (tomografia komputerowa) i MR (rezonans magnetyczny) oferują jeszcze bardziej szczegółowy obraz stawu, pozwalając na ocenę wszystkich jego struktur z dużą precyzją, co jest szczególnie pomocne w planowaniu leczenia.

Skuteczne metody leczenia zwyrodnienia stawów

Postępowanie niefarmakologiczne i rehabilitacja

Podstawą leczenia zwyrodnienia stawów jest tzw. postępowanie niefarmakologiczne, które ma na celu zmniejszenie obciążeń stawu, wzmocnienie mięśni oraz poprawę jego funkcji. Kluczowe jest utrzymanie prawidłowej masy ciała, aby zredukować nacisk na stawy, szczególnie kolanowe i biodrowe. Niezwykle ważną rolę odgrywają ćwiczenia fizyczne, dostosowane do możliwości pacjenta, które wzmacniają mięśnie stabilizujące staw i poprawiają jego ruchomość. Zalecane są aktywności o niskim wpływie na stawy, takie jak pływanie czy jazda na rowerze. Ważne jest również odciążanie stawu poprzez stosowanie lasek, kul czy innych urządzeń pomocniczych. Metody fizjoterapeutyczne, takie jak krioterapia (leczenie zimnem) czy stosowanie ciepła, mogą przynieść ulgę w bólu i zmniejszyć stan zapalny. Edukacja pacjenta na temat choroby i sposobów radzenia sobie z nią jest również nieodzownym elementem terapii. W ramach rehabilitacji stosuje się również kinezyterapię (leczenie ruchem), terapię manualną, termoterapię, balneoterapię, a także kinesiotaping. Nowoczesne metody, takie jak terapia komórkami macierzystymi, są nadal przedmiotem badań pod kątem swojej skuteczności.

Leczenie farmakologiczne: od paracetamolu po iniekcje

Gdy metody niefarmakologiczne nie przynoszą wystarczającej ulgi w bólu stawów, lekarz może zalecić leczenie farmakologiczne. W pierwszej kolejności często stosuje się paracetamol, który jest bezpiecznym lekiem przeciwbólowym. W przypadku silniejszego bólu i stanów zapalnych, do terapii włączane są niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), które mogą być przyjmowane doustnie lub stosowane miejscowo w postaci żeli czy maści. W sytuacjach nasilonego bólu, który nie reaguje na standardowe leczenie, można rozważyć zastosowanie leków opioidowych. Niektórzy pacjenci mogą odnieść korzyści ze stosowania leków typu SYSADOA, takich jak glukozamina czy chondroityna, które teoretycznie mają wspomagać odbudowę chrząstki, choć ich skuteczność jest przedmiotem dyskusji. W niektórych przypadkach, zwłaszcza gdy w stawie obecny jest wysięk i stan zapalny, stosuje się iniekcje dostawowe, najczęściej z kortykosteroidów (silne leki przeciwzapalne) lub kwasu hialuronowego, który ma na celu poprawę smarowania stawu i zmniejszenie tarcia. Ważne jest, aby leczenie farmakologiczne było prowadzone pod ścisłym nadzorem lekarza.

Kiedy rozważyć leczenie operacyjne?

Leczenie operacyjne zwyrodnienia stawów jest zarezerwowane dla przypadków zaawansowanych, w których inne metody terapeutyczne, zarówno niefarmakologiczne, jak i farmakologiczne, okazały się nieskuteczne w łagodzeniu bólu i przywracaniu funkcji stawu. Głównym wskazaniem do zabiegu jest znaczne uszkodzenie chrząstki stawowej, prowadzące do silnego bólu, ograniczenia ruchomości i znaczącej utraty sprawności, uniemożliwiającej codzienne funkcjonowanie. Najczęściej wykonywanym zabiegiem jest endoprotezoplastyka, czyli wszczepienie sztucznego stawu, najczęściej kolana lub biodra, które zastępuje uszkodzone powierzchnie stawowe. W zależności od rozległości zmian, możliwe są również inne procedury, takie jak osteotomia (korekcyjne przecięcie kości) czy artrodeza (usztywnienie stawu). Decyzja o podjęciu leczenia operacyjnego zawsze powinna być poprzedzona szczegółową analizą stanu pacjenta, potencjalnych korzyści i ryzyka, a także indywidualnymi preferencjami.

Profilaktyka i zapobieganie chorobie zwyrodnieniowej

Aktywność fizyczna a zdrowie stawów

Regularna i odpowiednio dobrana aktywność fizyczna jest jednym z najważniejszych filarów profilaktyki choroby zwyrodnieniowej stawów. Ćwiczenia pomagają utrzymać prawidłową masę ciała, co jest kluczowe dla odciążenia stawów, a także wzmacniają mięśnie otaczające stawy, poprawiając ich stabilność i amortyzację. Zalecane są formy ruchu, które minimalizują obciążenie mechaniczne, takie jak pływanie, które angażuje całe ciało i pozwala na wykonywanie płynnych ruchów bez nacisku na stawy, czy jazda na rowerze, która wzmacnia mięśnie nóg i poprawia zakres ruchu w stawach kolanowych. Ważne jest również, aby unikać nadmiernego obciążania stawów podczas codziennych czynności oraz w pracy, dbając o ergonomię i stosując odpowiednie wsparcie ortopedyczne w razie potrzeby. Właściwe rozgrzewka przed wysiłkiem i rozciąganie po nim również przyczyniają się do ochrony stawów.

Dieta i kontrola masy ciała w profilaktyce

Dieta odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu chorobie zwyrodnieniowej stawów, przede wszystkim poprzez kontrolę masy ciała. Nadmierna masa ciała stanowi ogromne obciążenie dla stawów, szczególnie tych przenoszących ciężar ciała, takich jak kolana i biodra, przyspieszając zużycie chrząstki. Dlatego zaleca się stosowanie zbilansowanej diety bogatej w warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe oraz chude białko, jednocześnie ograniczając spożycie przetworzonej żywności, cukrów prostych i nasyconych tłuszczów. Odpowiednie nawodnienie organizmu jest również ważne dla zdrowia stawów. Choć nie istnieją specyficzne diety zapobiegające artrozie, to ogólne zdrowe nawyki żywieniowe, połączone z regularną aktywnością fizyczną, są najskuteczniejszą strategią ochrony stawów przed rozwojem zmian zwyrodnieniowych i spowolnienia postępu istniejącej choroby.